מורשת יהדות מרוקו

בס"ד
הפקולטה למדעי היהדות
ד ף ש ב ו ע י
מאת המרכז ללימודי יסוד ביהדות פרשת וירא, תשע"ג
ע"ש הלנה ופאול שולמן מספר 990

מבחנו של אלוקים בפרשת העקדה

ד"ר דן אלבו

לאחרונה טען החוקר הבריטי ריצ'רד דוקינס בספרו "יש א-לוהים? האשליה הגדולה של הדת" כי "סיפור עקדת יצחק הוא סיפור מביש, שהוא דוגמה להתעללות בילד חסר ישע ותוקפנות אלימה במערכת יחסים של כוחות בלתי שווים". דברים אלה קשים ומנוגדים למקורותינו המפליגים בשבח אברהם. האם ניתן לפרש את הכתובים אחרת? סוגיית הבחירה החופשית כוללת צרור בעיות שלהן קשר הדוק לאמונה ולסתירה לכאורה בין אדנות הא-ל וטיב הרצון החופשי של מאמיניו, ולשאלת היסוד כיצד חופש בחירה עולה בקנה אחד עם ציות מוחלט לרצון שאינו שלך. על פי המקרא האדם בוחר את אלוקיו, ופרשת העקדה מציפה את השאלה: כיצד ינהג מי שאלוקיו מצווה עליו לעשות מעשה, המנוגד להנחות שהביאוהו לבחור בו?
בשלוש הפרשות הקודמות הקנה הכתוב לאירועים משמעות מוסרית, המבוססת על הבחנה בין טוב ורע, שכר ועונש. עושי הרע נענשו ועושי הטוב זכו לשכר. מהלוגיקה הזו עולה זיקה מובהקת בין מוות ועונש, חיים ושכר. אברהם מתגלה במלוא עוצמתו המוסרית בתפילתו על סדום, ועמדתו באה לידי ביטוי בשתי השאלות: "הַאַף תִּסְפֶּה צַדִּיק עִם-רָשָׁע"? ו"הֲשֹׁפֵט כָּל-הָאָרֶץ לֹא יַעֲשֶׂה מִשְׁפָּט?". בדבריו צפוּנה ההנחה, שגם הא-ל כפוף לכללי הצדק שקבע. כפי שאינו רשאי ליטול נפש צדיק בעוון רשע, כך אינו רשאי להורות לאדם ליטול חיים של אחר שלא חטא. בניגוד למקרה של סדום שבו אברהם מסנגר מתדיין, מתמקח ומוכיח בלהט, כאן הוא נאלם, והיאלמותו אינה מובנת שהרי הצו מקפל עוולה נוראה. יתר על כן, דברי ה' לאברהם עומדים בניגוד קוטבי לבניין המוסרי שנבנה עד כה, לפיו מות אדם טרם זמנו הוא תוצאה של פשע אנושי (כמו רצח הבל) או עונש אלוקי (המבול וסדום). חז"ל קובלים על שאברהם לא חמל על בנו אהובו, אך קיים קושי בחוסר ההלימה בהתנהלותו, ועיקר הקושי אינו בו אלא בעוולה המוסרית ובאכזריות הכרוכות בצו הא-ל.
סיפור העקדה תובע מענה לשני הקשיים: לצו ה' ולשתיקת אברהם. על פי הפרשנות המקובלת, הניסיון נועד לגלות האם יציית אברהם לצו להקריב את בנו, אלא שהבנת הניסיון באופן זה, סותרת את התכונות המיוחסות לה' במקרא ואת תפיסתו כא-ל כל יודע. ועוד, בפרשת אברהם ומלך גרר נאמר כבר שאברהם מחלק את העולם בין מקום שיש בו "יִרְאַת אֱ לֹהִים" ומקום שהוויה זו אינה מצויה בו; בין אנשים יראי אלוקים ובין שאינם כאלה. ובהיותו ירא אלוקים מה הטעם לנסותו במידה שניחן בה ולבחון את יראתו? אז במה נוסה אברהם בדיוק?
"וַיֹּאמֶר אֵלָיו, אַבְרָהָם וַיֹּאמֶר הִנֵּנִי. וַיֹּאמֶר קַח-נָא אֶת-בִּנְךָ אֶת-יְחִידְךָ אֲשֶׁר-אָהַבְתָּ, אֶת-יִצְחָק, וְלֶךְ-לְךָ אֶל-אֶרֶץ הַמֹּרִיָּה. וְהַעֲלֵהוּ שָׁם לְעֹלָה עַל אַחַד הֶהָרִים אֲשֶׁר אֹמַר אֵלֶיךָ". הבקשה נחלקת לשניים: ללכת למקום מסוים ומוגדר, ולהעלות את יצחק לעולה. הניסיון שבו הועמד אברהם נחלק אף הוא במקביל לשניים: הראשון – האם יהין ללכת עד ההר שעליו יצביע ה' למרות הבקשה להעלות את בנו לעולה. השני – עד איזה גבול ירחיק לכת בצייתנותו ומאיזה שלב יתמה ויגלה ספקנות לגבי צדקת הצו. זהו טיב המבחן וכך מוצע להבין את פרשת העקדה: שני מבחנים לפנינו: הא-ל מבקש לבחון האם יהין אברהם לסרב לפשע ששידלו לבצע, ומבחינתו של אברהם – היש טעם להמשיך לדבוק בא-ל המורה לו להעלות את בנו לעולה, כאחרון האלים הפאגאניים.
הא-ל הציב בפני אברהם שתי דילמות: בחירה בין ציות ובין סירוב מכאן ובחירה בין טוב ובין רע מכאן. ואולם ה' לא הקל עליו, שכן הציב בפניו דילמה צולבת: בחירה בציות > מובילה לבחירה ברע, ואילו בחירה בסירוב > מובילה לבחירה בטוב. ניסיון העקדה בא אם כן לבחון האם יסרב אברהם לתביעת ה' ויבחר בחיי בנו או יציית ויעלה את בנו לקורבן.
נראה עם שמיעת דבר ה', אברהם מקבל החלטה שלא לציית לו. הוא מספר ליצחק בגילוי לב את דבר ה' אליו ויחד הם יוצאים למסע. כשאברהם אומר: "שְׁבוּ-לָכֶם פֹּה עִם-הַחֲמוֹר, וַאֲנִי וְהַנַּעַר, נֵלְכָה עַד-כֹּה, וְנִשְׁתַּחֲוֶה, וְנָשׁוּבָה אֲלֵיכֶם" (כב:ה), הוא יודע את סוף הסיפור בטרם סיומו. יתר על כן, לשאלת יצחק: "וְאַיֵּה הַשֶּׂה לְעֹלָה"? עונה אברהם: "אֱ-לֹהִים יִרְאֶה-לּוֹ הַשֶּׂה לְעֹלָה, בְּנִי"; מדהים! ממש כפי שזמן קצר אחר כך, אכן קורה במציאות. הכיצד? לא ניתן להסביר ראיית עתיד מדויקת זו של אברהם בלא להתייחס להיותו נביא, וגם כי אין בדעתו לשחוט את בנו. משאלתו של יצחק ברי גם שלא חשב בשום שלב שהוא מועמד להישחט, ומתוך היכרותו עם אביו לא הייתה לו סיבה לפקפק בכנות דבריו.
על רקע פירוט הציוד שהוזכר בהכנות למסע, מוזר שלא נזכר חֶבֶל, שכן כיצד ניתן לעקוד אדם או בעל-חיים ללא חבל? "עקדה" משמעה מבחינה מעשית ומילונית כאחת, כבילה של ידיים ורגליים, ולגבי בעל-חיים משמעה קשירת רגליו הקדמיות אל האחוריות. ברי שאין עֲקֵדָה בלא עֲקִידָה ואין עֲקִידָה בלא חבל. חסרון החבל במפרט הציוד הוא בבחינת הנוקר החסר באקדח היורה בסצנת-רצח בתיאטרון. הפריט החסר צופן את עמדתו המוסרית והאמונית של אברהם ביחס לבקשה להעלות את בנו לעולה. אברהם אינו מצטייד בחבל בתחילה כי אין בדעתו לעקוד את בנו בהמשך.
"וַיֵּלְכוּ שְׁנֵיהֶם יַחְדָּו, וַיָּבֹאוּ אֶל-הַמָּקוֹם אֲשֶׁר אָמַר-לוֹ הָאֱ-לֹהִים". יַחְדָּו להדגיש שהלכו מתוך ידיעה משותפת של תכלית המעשה שבו הם נוטלים חלק. התיאור מצביע על התנהלות רגועה, קואופרטיבית ותכליתית כמצופה משני אנשים שמוציאים לפועל תכנית מוסכמת הידועה לפרטיה היטב. יצחק נוהג כאותו שחקן במחזה שבו מתרחשת סצנה של רצח באקדח נטול נוקר. הוא יודע שבסיום ההשתחוויה ישוב עם אביו לנערים. ואברהם, הוא מעוניין לדעת האם הא-ל שנגלה אליו בחרן תובע קורבנות אדם כשאר האלים, אם לאו.
"וַיַּעֲקֹד אֶת-יִצְחָק בְּנוֹ"; בהעדר חבל אפשר לפרש: הניחו על המזבח כמי שידיו ורגליו עקודות. מנקודת ראותם השאלה הייתה עד איזה שלב ימשיכו במיצג האלילי כדי לעמוד על כוונת ה'. ואכן, מלאך ה' מופיע לפני הנפת המאכלת: "וַיִּקְרָא אֵלָיו מַלְאַךְ ה' מִן-הַשָּׁמַיִם, וַיֹּאמֶר, אַבְרָהָם אַבְרָהָם… וַיֹּאמֶר, אַל-תִּשְׁלַח יָדְךָ… וְאַל-תַּעַשׂ לוֹ מְאוּמָה. כִּי עַתָּה יָדַעְתִּי, כִּי-יְרֵא אֱ-לֹהִים אַתָּה, וְלֹא חָשַׂכְתָּ אֶת-בִּנְךָ אֶת-יְחִידְךָ, מִמֶּנִּי" (יא-יב). ה' אומר לאברהם כדברים האלה: לאור העובדה שלא ויתרת על בנך יחידך למעני, כמעשי הכנענים המעלים את בכוריהם לעולה, לפיכך: "יָדַעְתִּי, כִּי-יְרֵא אֱ-לֹהִים אַתָּה". "ולא חשכת" משמעו: לא גרמת לכיליונו. "חשכת" לשון חושך פחם ואפר (מהר"ל, "דרך חיים", עמ' קמ"ד) ומשמעו: לא שרפת את בנך למעני.
אישיותו המוסרית הלוהטת של אברהם ונביאותו, אמירתו המפורשת שישוב עם יצחק לאחר ההשתחוויה והעדר החבל, מהווים אדנים מוצקים לפרשנות המוצעת כאן, לפיה אברהם אינו מוצג כמי שנעתר לשחוט את בנו וגם לא כמי שמשקר ומוליך שולל את בנו.
אברהם נבחן בטיב אמונתו ולא בחוסן אמונתו, שהרי גם אדם פגאני השוחט את בנו בכורו עושה את מעשהו מתוך אמונה ולהט דתי. זו ליבת הפרובלמאטיקה ביחסי שליט ונשלט, בין אדנות הַמְּצַוֶּה וטיב הרצון החופשי של הַמְּצֻוֶּה. מהותה הסמכותית של הדת מכילה פרובלמאטיות לא מבוטלת: "אמונה עיוורת" ו"ציות עיוור" יכולים חיש קל להוביל ל"עיוורון מוסרי" ולהיות בנסיבות מסוימות גם הדרך הקצרה ביותר אל המעשים הנפשעים ביותר. פרשת העקדה מציפה היבט זה במהותה של האמונה ותוחמת את יחסי הכפיפות בין הַמְּצַוֶּה וְהַמְּצֻוֶּה. המאמין נתבע לציית ובה בעת לבחור. מצד אחד, ציות משמעותו אִיּוּן הרצון החופשי, מצד שני, אמונה נטולת חופש בחירה, מאיינת את מושג הטוב והרע. הדיאלקטיקה בין יראה ובחירה בפרשה באה לידי ביטוי במעשי אברהם. שלושה ימים הוא הולך עם בנו כדי להיווכח אם ה' יראה לו שה לעולה. דברי המלאך והופעת האיל מוכיחים לאברהם שהא-ל לא רצה מלכתחילה שייטול את חיי בנו.
פרשת העקדה מהוה נקודת ציון תיאולוגית ומוסרית באפיון דת הייחוד, כדת השוללת קורבנות אדם. על פיה, התבונה ועמה הבחירה החופשית אינן ניטלות מהאדם המאמין. זהו לקחה של פרשת העקדה.

קצת חנוכה ופורים, סימן אנכי

משה בן יעקב המכונה:בן הרוס חזק ואמץ וברוך וחזק

יהדות המגרב-רפאל בן שמחון
מסורות ומנהגים במחזור השנה

לחן: מי כמוך ולחן:קימה אל היכלי.

הקצידה ארוכה מאוד, ולכן אפרסם אותה בהמשכים – אלי פילו

הקצידה פורסמה בשנת תשט״ז בכתב־עת ״מאורות״ הרמב״ם.

שיצא במלאת 750 שנה לפטירת

דו שיח דמיוני בין פורים לחנוכה, כאשר כל אחד מנסה להקניט את השני….בערבית עם תרגום של המחבר רפאל בן שמחון….מתוך הספר " יהדות המגרב " של רפאל בן שמחון

אנא יא לזוואד כ׳רזת לזנקא,

אני, אדונים,יצאתי החוצה,

ולקית עממי פורים בזרבא ודיקא,

ואמצא הדוד פורים דוהר במרוצה,

וסיפ׳ו בידו זרא לחנוכה, באס

וחרבו בידו רץ לקראת החנוכה,

יטפ׳י לקנדלאת בזרבאני.

לכבות מהר את הנרות הקטנטנים.

כלמהא סיר עני יא דיק רעאיא,

כה דבר אליה:סורי מני קבצנית,

מן זמן חתא־ליום ונת׳י ג׳יר שעאיא,

מעולם ועד הנה את כצוענית,

ראק נת׳י ענדי לסרע מדעיא

הנה את למשפט מוזמנה, עליך לבוא

פ׳כ׳מסא ועסרין פ׳כסלו תזיני.

בכסלו בחמשה ועשרים.

ידדין פורים ית׳ראעדו בלפ׳קעא,

ידי פורים רעדו באף ועברה,

ודכ׳ל וסללם על זמאעא,וקאלהום:

 ויבוא,וישאל בשלום החבורה ויאמר

שארעוני פ׳י סאעא, מעא האד למרא,

 להם:שפטוני במהרה, עם זאת האשה,

קללת אנסוואני.

דלת הנשים.

מן די יילי מארית פ׳חאל האד לעגוזא,

מיום היותי לא ראיתי כזאת הזקנה,

כאסלא ותקילא כת׳ר מן לחאזא,

עצלה וגסה יותר מדי,היא באה לחרף

תזי ת׳עאייר לעזיזה לכ׳וואזא,

למכובד אדונה,שכל העניים אליו הם

 למסאכין לכול בלעינין רזאווני.

הם מחכים.

סמעו מא זרא לוואחד למסכין,

שמעו מה שקרה לעני חרוץ:הלך וקנה

מסא וטלק סי זית בדדין,הווא זאיי

מעט שמן בהלוואה,וכשהוא בא נמעד

וזהק וטאח פ׳טין,ונהרק א־זית,

ונפל בבוץ,ונשפך השמן והוא לן

 ובאת׳ פ׳דולמאני.

במחשכים.

הוולת נאס בקוות אסתוב,והומא

הרעשת בני אדם מחוזק הסתיו,הם

 יכ׳ממו גייר פ׳לפ׳אכ׳ר ולחטב.לברד

יחשבו רק על פחם ועצים.הקור חדר

דכ׳ל עלא זופ׳הום ותרטב,

לתוך גופם ונרטב,ומרוב הטחב

לפ׳ראס תבזזג מן קוות נדוואני.

נשחתו המזרונים.

בטטלת א־נסא מלכ׳דמא,אודאווהא

ביטלת הנשים מהעבודה,ואורך

חרמוה עלא לעולאמא,מא יקדרו

אסרוהו על חכמי התורה,לא יוכלו

 יקראוו פ׳יהא חת׳א כלמא,לא

לקרוא בה אף מלה,לא גדולים ולא

כבאר וואלא זג׳אר פילוח לקרייאני.

קטנים בלוח הלימודים.

נובא מנורא אוכ׳רא ולפ׳ת׳אייל ,

פעם אחר פעם והפתילות יתוספו,

 יתזאדו,תמן־ייאם  כמלא והומא יעדדו,

שמונה ימים שלמים הם יספרו,

 ג׳יר יקררב א־ליל תזברהום יתראעדו,

קרוב הלילה,רעד יאחזמו,מעוצם

 מן קוות א־טלז נאזל פ׳זבלאני.     

השלג היורד בהרים.

ידהום פ׳ארמין פ׳לחזר מכ׳ביין,

ידיהם סדוקות ובין האבנים טמונות

ידהום על למזמר מסלוקין,ורזליהום

ידיהם על הגחלים שלוקות ורגליהם

 דימה בלגייס מסבוג׳ין,מהריין,

בבוץ צבועות ובלויות,והרוב יאכלו

 ולכת׳רא ית׳עסאוו בלפ׳ול מסלוקין,

ארוחות ערב בפולים מבושלים או

ומקליין וסי מא ילחק זריעא לכת'אני

קלויים ויש שלא ישיגו זרעונים

طقوس العرس وشعائر الزواج عند يهود المغرب

رغم أن عادات الاحتفال بالزواج عند اليهود لها طقوسها الخاصة وخطواتها ومراحلها الخاصة أيضا، إلا أن تداخل الثقافتين اليهودية والمغربية جعل للعرس اليهودي بالمغرب ملامحا متميزة متحت من الثقافتين معا، فكانت النتيجة احتفالية ذات خصوصية.

الخطوبة

تبدأ مراسيم الزواج عند يهود المغرب بإثبات شرعيته بدء بـ «الشيدوخيم»، أي طلب الزواج بإقامة حفل لَمْلاك أو الرْشيم يقدم فيه الخطيب إلى خطيبته مجموعة من الهدايا يلتزم بها ويتعهد عبرها بالزواج من خطيبته، وتكون الهدايا المقدمة عبارة عن «شَرَتْلَة» أو «سرتلة» وهي سبعة أساور من الذهب رمز الأسبوع وخاتما يحمل جوهرة و«سَبْنيَّة» من الحرير، بالإضافة إلى صينية الخطوبة التي تحتوي على خمسة قوالب من السكر، والحناء والعطور والحلويات والفواكه الجافة.

وقد كان من عادة المجتمع اليهودي المغربي أن يختار أو يعين الآباء لأبنائهم زوجاتهم، وعلى الشاب أن يكون طائعا لاختيار أسرته حتى لو كانت رغبته غير ذلك، أما البنت فلا تطلب مشورتها أو رأيها، وما عليها إلا أن تخضع راغبة أو مكرهة إلى رغبة الوالدين.

يتقدم أب الشاب إلى والد الفتاة طالبا يدها لابنه، وإذا كانت العائلتان تتعارفان، وهذا ما يكون في الغالب، تسند هذه المهمة إلى شخص محترف وهو  الخاطب أو الخاطبة.

يمنع الخطيبين من أن يلتقيا أثناء الخطوبة، وألاّ يرى أحدها الآخر، ولا ينبغي للبنت بأي حجة أن تظهر في الشارع، فيما تتشارك العائلتان في تحضير العرس من جهاز العروس وتوفير وتخزين كميات هامة من الحلويات والمربى.

طقوس العرس وشعائر الزواج

ليهود المغرب طقوس خاصة وشعائر محددة في العرس أو الزفاف، يمتزج فيها المتخيل الاجتماعي المغربي مع كل ماهو ديني عقائدي نابع من الكتاب المقدس التوراة، وأغلب هذه الطقوس تتقاطع مع المتخيل الإسلامي المغربي، إن لم نقل أن الكثير منها ذو أصل يهودي. غالبا ما تجرى طقوس العرس على إيقاع من الأهازيج طيلة الأسبوع بشكل متتابع، ليبلغ أوج المتعة يوم الأربعاء وهو يوم البركات السبع بإقامة شعيرة ألف عملية وعملية، ليعلن عن استمرار العرس وامتداده لفترة قد تدوم ثلاثة أو أربعة أسابيع، وأقل ما تستغرقه ثمانية أيام، تتنوع طقوسها وحفلاتها حسب الإمكانيات المادية للعائلة وتباهيها أمام العائلات الأخريات.

وتجدر الإشارة أنه باستثناء إجراء عقد الزواج «الكُتُباه» و «القدوشين» أي المباركة، فإننا نجد أنفسنا أمام مجموعة من الطقوس والعادات والأعراف، وهي مجموعة من أشكال الشعائر تكتسي طابعا مقدسا أو رمزيا، كما لا تخلوا من ممارسات سحرية حيث يتمثل المتخيل الاجتماعي المغربي بكل مكوناته بعيدا عن الأصول الدينية رهبة من عالم تحكمه أسرار الجن والقوى الخارقة، باعتبار فترة الزواج من أخطر مراحل الحياة وأصعبها، وينظر إلى الزوجين على أنهما قابلان ومعرضان للأذى ومهددان بكل أنواع الشرور، وكل العمليات السحرية كـ «التْقاف» و «الرْباط» ويهدف هذا النوع من السحر «الثْقاف» إلى خلق حالة من العجز الجنسي ومنع الاتصال الجنسي، وعليه ينبغي أخذ الحيطة والحذر بحماية الزوجين بالتعاويذ والتمائم و «الشيميروت»، أي كتابات سحرية، بالإضافة إلى تمائم سحرية خاصة بجلب السعادة والبركة والنجاح للزوجين.

غالبا ما يرافق طقوس العرس موسيقى وأغاني ورقص مما يقوي طابع السحر فيها، وتختلف الأنماط الموسيقية المستعملة في العرس حسب المنطقة التي ينحدر منها الزوجان إما بربرية أو فاسية، تطوانية أو مدينة أخرى… لتمتزج بذلك الأنغام والقصائد الدنيوية مع القصائد والموسيقى الدينية خصوصا «البيوطيم» وهي قصائد مكتوبة بالعبرية، وقد أصبحت جزء مهما من طقوس الاحتفال بالزواج، وتغنى في البيعة أو أثناء القداس الذي يقام في بيت العروسين الجديدين.

تفاصيل الاحتفال

تبدأ الاحتفالات في السبت الثاني السابق ليوم الزواج الحقيقي، والذي يتم في اليوم الأربعاء، ويسمى هذا السبت بسبت الرْشيمْ أي الإشهار وفي هذا اليوم يعين العريس «مولاي السلطان» أو «اسلي» بالأمازيغية وزراءه ويسمى بالعبرية «باحوريم» أو «لَعْزَارى» بالدارجة المغربية.

في الخميس التالي، وهو يوم «ازموميغ» وهو احتفال تكسر أثنائه بيضة على رأس الخطيبة، حيث يسيل السائل على الشعر المنسدل وتبلل الحاضرات أيديهن واحدة بعد الأخرى، في «زْلافة» من الحنة، ويضعن عجين الحناء على رأس العروس، حيث يشد الشعر فيما بعد بقماش من القطن الذي ينبغي أن يحتفظ به كما هو، إلى غاية يوم الثلاثاء وهو يوم الحمام والحنة. ويسمى عادة يوم السبت التالي بـ «سبت إيسلان» أي سبت مولاي السلطان ووزرائه، وهو يوم يتميز باجتماع العروسين وأصدقائهم العزاب. ويتميز كذلك «إيسلان» بتقديم هدية نقدية تقدمها العائلة والأصدقاء لآباء الخطيب، ويسمى أحيانا هذا السبت بسبت الرأي أي سبت تداول المشورة.

ويتم يوم الإثنين التالي آداء اليمين ويسمى نهار «شيفونعا» أو نهار «فينيان»، وهو التملك الشرعي، عقد التملك ويحرر عقد النكاح ويصادق عليه قبل حفلة الزواج، والعقد عبارة عن تعاقد رسمي يقوم به «الوفر» أي العادل، وهو الذي يمثل السلطة الربية وتشتمل «الكُتوبة» عقد النكاح «قنيان شطار» و«قنيان سودار» في آن واحد. الوجه الأول هو التملك بعقد عدلي «شطار»، وهو الوثيقة التي يسلمها الخطيب بيده لخطيبته، ويحتفظ بها الآباء بعناية فائقة. ويلتزم المعنيان في نفس الوقت بـ «قنيان سودار» أي العقد الرمزي للتملك، إذ يعلن الخطيبان عن قبولهما للشروط المسجلة في «الكتوبة»، وهما ماسكان لمنديل «سودار» يبسطه لهما العادل، ويجسد هذا الإمساك اتحادهما. ويضاف إلى هذه العملية الرمزية، رموز أخرى، كما أنه يمكن تغييرها بغيرها حسب المناطق، ففي فاس مثلا يلف الخطيب ثوبا أبيضا حوله سبع مرات وهو نفس الثوب الذي حملته الخطيبة فوق رأسها عشية اليوم المسمى بنهار الطرف الأبيض.

ويكون احتفال تقديم اليمين مصحوبا بالذبيحة، وتقدم بقرة «بلدية» في موكب كبير داخل صحن الدار، وتكون مزينة بحلي النساء و«سَبْنيّة» وورود ويقوم «الشوحيط»، وهو المكلف الرسمي بذبح البقرة ذبحا شرعيا، ليطهي لحمها ويقدم للضيوف.

حَمّام العروس

يمثل حَمّام العروس بالنسبة لليهود المغاربة شعيرة رئيسية للطهارة، ويكون يوم الثلاثاء بعد الزوال، في حمام الحُومة أو الملاح، ويرافق حمام العروس مجموعة من الطقوس الخاصة والممارسات السحرية، لحماية العروس من الشياطين والحاسدين والحاقدين على سعادتها.

ترمي جدة العروس أو النساء الأكبر سنا المصاحبات للعروس هدية أو قربانا للجن والشياطين في الصهريج أو بَرمة لحمّام، يكون عبارة عن طبق من المربى، وكأس من الخمر ومشط وبعض من شعر العروس المخضب بالحناء.

تغسل النساء شعر العروس ورأسها مع حرصها على جمع كل ما يتساقط منه من حناء وفضلات البيض، ليخلط بعدها بالسكر والقمح، ويوضع في قطعة قماش أو سُرّة من القماش ويوضع في فراش الزوجية.

بعد نهاية حَمَّام العروس تنشد النساء المصاحبات لها، المقطوعة التالية التي تغنى بعد خروجها من الحمام:

سعدي يا سعدي

آش إلو عندي

واش حاجتو بي

ولا يسالني عل راسي

قلو لمَّ فاسية

ول يسالني عل شعري

قلو مدزة احريرية

آه يانا يا لالا وو مالي

خدك ورده كاس بلار

معمر بلحليب وو نسمه فيه

آه يانا تستاهل ديك ارجيله

رحيه خضرا وو خلخال جديد.

وبمجرد ما تعود العروس من الحمام، يمشط شعرها وتغير ملابسها، وتتزين وتتعطر، وتتحلى بالجواهر الثقيلة من الفضة والذهب، لتكون مستعدة للاحتفال الكبير، المسمى حفل الحناء الذي يتم عشية يوم الثلاثاء، أي ليلة الحنة أو الليلة لكبيرة.

وتبدأ مراسيم احتفال العرس يوم الأربعاء بالبركات السبع، يتلى خلالها عقد النكاح جهرا. لتلتحق الزوجة ببيت الزوجية في نفس اليوم. ولكي لايكون الزواج لاغيا لابد أن يتم الاحتفال بحضور عشرة أفراد من الذكور البالغين «المنيان»، و«المنيان» هو اكتمال النصاب، أي عشرة بالغين، يشترط وجودهم أثناء عقد الزواج، ويلزم أن يكون من بينهم حبر وقاض، أو أحد أعضاء مجلس الطائفة.

كسوة لعروسة

وبعد حمّام التطهير «طبيلة»، وبعد القيام بشعيرة خاصة يقودها أحد المغنيين، يرتدي العريس كسوة الاحتفال وهي عبارة عن «جابادور» وسروال بلدي و«بدعية» مطرزة بأزرار من الحرير وسترة طويلة «زوخا» مشدودة على الخصر بحزام من الحرير.

تستوي العروس على كرسي الزوجية المسمى «تالامون» وهذا العرف حمله «الموكوراشيم»، أي اليهود المهجرين من الأندلس، وتكون معطرة ومزينة بالذهب والأحجار الكريمة، متألقة في كسوتها البهية ويسمي اليهود هذه الكسوة الفاخرة «الكسوة لكبيرة»، والتي تتكون من صدرية مخملية مطرزة بالذهب وصدار مخملي أحمر رماني أو أخضر مزين بشارات مذهبة، وأزرار فضية «الخونباج»، وتنورة مخملية من نفس اللون «زلطيطا»، مزخرفة بأزرار مذهبة، حيث تختفي بداخلها عدد من الصايات، وحزام عريض ومقوى من المخمل المطرز بالذهب واللؤلؤ حزام أو مضمة، وأكمام واسعة من الحرير المطرز وشمار، وإكليل مطرز بالجواهر وقطع من الذهب، و«شربيل»…

طقوس الكتوبة والليلة الأولى

يكتب عقد الزواج «الكتوبة» على ورقة خاصة يزخرفها فنان مختص، وهي صورة من صور الفن اليهودي، ويقرأها حبر، أو أحد المتأدبين من العائلة جهرا، ويتلو البركات السبع شخص آخر، ويشرب العريس الخمر المبارك، ويقدم للعروسة لتشرب منه أيضا، ويكسر الكأس من أجل التذكير بخراب هيكل القدس، وينتقل فيما بعد لإجراء الشعيرة الدائرية «الهاقافوت» والتي تتضمن القيام بسبع دورات في صحن الدار، تم تحمل العروس في موكب إلى مسكنها الجديد لتقضي فيه الليلة الاولى والتي تسمى ليلة الراحة، ويصوم العريس ولا يفطر. إلا في المساء حيث يتناول وجبة شعائرية يتقاسمها مع زوجته، حضرت خصيصا لهما تتضمن حماما معمر بللوز والزبيب.

وفي اليوم الموالي يوم الصبيحة وهو مصطلح يعني كذلك الثوب الملطخ بالدم، وهو يوم مهم جدا حيث يكشف فيه عن عذرية و طهارة العروس وعفتها، وتطلق لفضة الصباح على هدية العرس النقدية، الهدية التي يتلقاها العروسان من الأصدقاء والآباء الأقربين والأبعدين، تستمر مراسيم العرس، وهي دائما مصحوبة بالاحتفالات في الأيام التالية: سبت العروس ونهار الربطة، وفيه يشد الرجل المرأة بالحزام المضمة، ويطأ على قدمها، ويوم الأربعاء نهار الحوت واليوم السابع للعرس، يمثل يوم الخروج الأول للعريس، حيث يذهب إلى الحدائق المجاورة بعد صلاة الصبح، مع جوقة من فتيان الشرف وعائلته وأصدقائه، إلا أن مساء هذا اليوم يتميز بطقس له دلالة كبرى، إذ فيه تقدم للعروسين سمكتان ومن ينتهي من أكلها قبل الآخر، هو الذي يفرض إرادته في تدبير شؤون المنزل، ويعرض فتيان الشرف في سبت الندامة مسرحية درامية، يسخرون بها من الزواج.

يتم إعلان نهاية العرس ومراسيمه بـ «تونابودا» وتعني عودة العرس بأول حمام شعائري، تقوم به الزوجة بعد الزواج ليسدل الستار على فترة الأفراح والعرس.