التريتل-Pogrom de Fes-tritel-P.B.Fenton

 Temoignage dune femme juive du mellah

עדות של אישה יהודייה

עדות מאת יהודייה מהמלאח המתארת בערבית מדוברת את מעשי ההרג והשוד

التريتل

التريتل جاءنا صباح ييساح في الرحولات ما بين حنا كانرفدوا المضيرة ذالعيد؛ ليلة يياح ما بين ليهود ذالسوق كايسدوا حوانتهم وهانا الملآح كته ترع وبداوا شي كايجري على شي من حيث السلمين كانوا يعليوا القرطاص على الحوانت ذاليهود؛ حنا كتا كانسدوا بيبان الديار علينا وقلينا كان كايردح بالخلعة، نيك الساعة الحوانتية مشاوا يزاوقوا في الكبار ذالبلاد ومشاوا رغبوا الحكامودحاوا نوك المسلمين؛

بيساح كله داز علينا غير بالصارة لعلم الله علينا كيف دوزناه على قبالت كان واحد الخوف كبير؛ الجمعة ذي دواز ييساح اليهود كانوا كايتجمعوا جميعالير جميعات في السوق، دازت نيك الجمعة، احنا جالسين نهار اكنين في ديورنا والملاح كله تعتر بالمسلمين راكبين فوق الخيل محزمين بالقرطاص وبالمكاحل؛ حنا ريناهم حنا جلسنا شي كايجري على شي، العدو كان كايدخل لنا حتى لقلب الدار يحوسنا ويبتد فينا مكحلته ويقول لنا: جيبوا الزطاطة آولاد الحرام ، حنا بالخوفة كئا كانعطيوا له كز شي نبقاوا نرغبوه باش يختينا غير العمر، وذي ما كان شي كايحب يعطي له كان يفع فيه البارود وينزل له ذاك الشي ذي عليه، بزاف ذي كان كايدفن ماله في الارض اويعليه في البير باش يمبع له؛

في وسط السوق كانوا كايدونوا المسلمات بالزغاريت كيقولوا: قذاش علينا هاذ النهار هنيا علينا ساعتنا جات . حنا من اين كئا كانسمعوهم كايرغرتوا كئا كانخرجوا من حيث كان كايبان لنا باين السوق بدا يتهدن واليهوديات هما ذي كايزغرتوا؛ ثلاثة ايام يالوا المسلمين في الملآح وهما كايحؤسرا الديار ويقيموا فيهم العافية، الطعة ذا الحوانت كلها كانت مسيبة في السوق والحوانت كلهم كانوا محروقين؛ حنا جالسين في ديورنا وحنا رينا واحد الشعلة نالنار طالعة حتى لهواين السما، حنا طلعنا للسطاح وحنا كانراوا باين النار قابضة في الملآح حتى كان كايبان لنا باين السوق كته كان شعلة واحدة، واش ن هي الغبينة الكبيرة ذي كانت تحرقنا في جوفنا؟ هي ذي كانوا كايخطقوا لنا وليداتنا من حجرنا ويعتيهم تحت الخيل يرفسوا عليهم؛

موالين الغرارن والطرارحة كانوا كايتسفاوا فينا ويدخلوا لنا حتى لقلب بيوتنا ويحوسوا ويقولوا

لنا: ”اش ظهرلكم يا اولاد ابرام تعقلوا ذي كنتواكاتاذيوابنا؟ "

نهار الاربعا اليهود ذالملاح كله طلعوا للنواول حفيانين رافدين اولادهم فوق كنافهم وكانوا

كايزاوقوا في يهود النواول باش يخليوهم ينزلوا عندهم من حيث الملاح كله كان محروق، والطليبة الكبيرة ذي كتا نطلبوا هي القيمة ذالخبز نعتقوا بها ترابينا؛ من الاول العدوما كان شي يعرف النواول ، نهار الخميس حنا جالسين والعدو خلط علينا وكان كايقول لنا: اخرجواآ١ولاد الحرام جيتوا تتخياوا هنا ؛

حنا رايناه وحنا كلنا طلقناها بسبقة واحدة للميعارة في حال الدولة ذالغنم واولادنا معنا كايتباكوا وكايعةطو١ : اعطيني ناكل ماشي نموت بالجع ، وحنا ما كتا نصيبوا ما نععليوا لهم وكانوا

يموتوا لنا بالجع؛

والعدو كان تبعنا طريق النواول كلها، جينا حنا دخلنا للميعارة وتدرقنا بين القبورات وبدينا كانزاوقوا في الصديقيم، دخل لنا العدو حتى الميعارة وبداوا يهدموا القبورات ، والحبلات ذي كانوا موبعات كانوا كايقبضوا في الربع ويعصروا ويولدوا ؛ ذي زاد كتل لنا على التريتل هو الشتا والرعد ذي حتى كثا كانقولوا بين الدنيا ما شى تخلا؛ نهار الخميس حئنا براسنا باين ماشي نموتوا كلنا من حيث العدو عتى الرحيل ذي كان كله في

الملآح ورجع باش يقتلنا؛

مشينا باش كانزاوقوا في المخزن جا ن هو باش يهرب المسلمين، بدا كايضرب الكور ذالمدبع برج التور ، نوك الكور طيحوا النصف في الملاح ، نيك الساعة كانوا فوق السور اكثر من مياة ذالعزارة ذاليهود ذي ما كانت لهم لا عدة لا والو ، بدوا كايضربوا العدو غير بالحجر ، نيك الساعة زادوا زاغوا السلمين وجا الغرنسيس وضرب الكورة الكبيرة ذي قاست نوك العزارة وما

بقي فيهم لا كبير ولا ص؛

ونهار الجمعة حنا جالسين في الساحل وبراح مسلم بعلم السلطان جاز كايعيط ا اليهود على امر السلطان تمشيوا لدار المخزن بكباركم وصغاركم حنا سمعناها وحنا بدينا غير نرفدوا اولادنا فوق كتافنا ومشينا ميعادنا ميعاد دار المخزن؛

حنا ذي كيف دخلنا وهما دلحلونا لواحد البنيقات قدام القفوزة ذالسبوعة والنمورة ، بداوا

كايعتروا ينيهم بالخبز والكرموس ويعتيوا لنا، حتا كتا في حال الدجاج ذي كايطيروا على النقب ، وكنا كانراوا غير ما نعطيوا لاولادنا ذي ما كانوا ما كايصيبوا باش يعتقوا روحهم واحا بجفمة ذي الما؛

وكل نهار كانوا كايصيغطوا لنا المونة وما كتا نبيتوا غير في الروا ذالبفال ذالسلطان؛ الكبار ذاليهود كانوا كايكتبوا الصارة نيالنا ويصيغطوها للبلادات، حنا جالسين في ديورنا واحد النهار وهاذوا اليهرب ذالبلادات صافطوا لنا ندابات، والكبار ذاليهرد كانوا كايشريوا لنا الحوايج باش ننكساوا ونعتقوا روحنا؛

طالت هكناك شي شهرين وحن فينا الله وردنا الخير فاش كتا قبل من هاذ الصارة ذي جازت

علينا وذي نطلبوا من رفي ما يونيها لنا ثي اكثر واخا في المنام.

TRADUCTION תרגום

Le pillage survint tout de suite après la Pâque, à l’époque des déménagements, au moment où nous étions en train de réparer le désordre laissé par la fête.

Déjà, peu avant la Pâque, tandis que les Juifs de la grande rue fermaient leurs boutiques, une panique tout à coup avait eu lieu au mellâh. Les gens (affolés) couraient les uns après les autres car les Musulmans tiraient des cartouches sur les boutiques.

Nous (les femmes), nous fermions sur nous les portes des maisons, le cœur battant de peur. A ce moment, les commerçant allèrent implorer les notables israélites de la ville et ceux-ci à leur tour, supplièrent les autorités qui éloignèrent ces (malfaiteurs) Musulmans. La fête de Pâque tout entière se passa pour nous dans l’angoisse, et Dieu sait comment, car une grande peur régnait (au mellâh).

Pendant la semaine qui suivait la Pâque, les hommes, par petits groupes, se réunissaient dans la rue. Cette semaine s’écoula puis, alors que nous étions chez nous, le lundi, voici que tout le mellâh fut envahi par des Musulmans à cheval, armés de cartouches et de fusils. En les voyant nous nous mîmes à courir les uns après les autres. L’ennemi entrait jusqu’à l’intérieur de nos maisons et nous pillait. Il nous mettait en joue en disant «La bourse ou la vie bâtard!» Terrorisés, nous lui donnions tout, le suppliant seulement de nous laisser la vie sauve. Quiconque refusait de donner était fusillé et on lui enlevait les vêtements qu’il portait. Beaucoup enterrèrent leurs biens ou les jetèrent dans les puits pour les conserver.

Au milieu de la grande rue passaient des Musulmans en poussant des you-yous. «Combien, disaient-elles, ce jour est beau pour nous! Quel bonheur pour nous, notre heure est arrivée!» En les entendant pousser leurs cris d’allégresse nous sortions, croyant que la rue commençait à se calmer et que c’étaient des Juives qui manifestaient leur joie.

Trois jours durant les Musulmans demeurèrent dans le mellâh à piller les maisons et à y mettre le feu. Toutes les marchandises étaient dispersées dans la rue et toutes les boutiques étaient incendiées.

Alors que nous étions dans nos maisons, nous vîmes une grande flamme s’élever jusqu’au fond du ciel. Nous montâmes à la terrasse et vîmes que l’incendie dévorait le mellâh, à tel point qu’il nous semblait que la rue toute entière n’était qu’un seul brasier. Quel immense chagrin encore nous brûlait le cœur! C’était (de voir) les Arabes s’emparer de nos jeunes enfants, qui se trouvaient sur nos girons, et les jeter sur le chemin afin que les chevaux les piétinent.

Les patrons de fours et les mitrons se réjouissaient de notre malheur. Ils entraient jusque dans nos chambres et nous pillaient en disant: «Que vous en semble! bâtards! Vous souvenez-vous de ce que vous nous faisiez endurer?»

Le mercredi, les Juifs de tout le mellâh se rendirent aux Nowâwel, pieds nus, portant leurs enfants sur leurs épaules; ils supplièrent leurs coreligionnaires de ce quartier de les laisser s’installer chez eux, car tout le mellâh avait été incendié. Ce que nous désirions par-dessus tout c’était un petit bout de pain pour apaiser la faim de nos jeunes enfants.

Au début de l’affaire, l’ennemi ne connaissait pas les Nawâwel²⁷⁹. Mais le jeudi, pendant que nous étions là il nous surprit et s’écria: «Sortez! Batârds! Vous êtes donc venus vous réfugier ici?» A sa vue, nous détalâmes d’un seul élan vers le cimetière comme un troupeau de moutons. Nos enfants pleuraient à qui mieux mieux et criaient: «Donne-moi à manger, je vais mourir de faim!» Nous ne trouvions rien à leur donner et ils mourraient de faim en effet.

L’ennemi nous poursuivit tout le long du chemin des Nawâwel. Nous entrâmes alors dans le cimetière et nous cachâmes entre les tombes en implorant la protection des saints. Les pillards nous poursuivirent jusque dans le cimetière et se mirent à démolir les tombes. Les femmes enceintes qui ressentaient les douleurs de l’enfantement se cramponnaient aux touffes d’herbe en faisant des efforts et accouchaient.

Ce qui mit le comble à l’affaire, ce fut la pluie et le tonnerre qui étaient tels que nous disions que le monde allait finir.

Ce jeudi nous crûmes bien que nous allions tous mourir car les émeutiers, après avoir pris tous nos biens au mellâh, revinrent pour nous tuer.

Nous allâmes implorer le Makhzan. Celui-ci se mit en devoir de chasser les Musulmans et tira le canon du haut du mellâh. A ce moment, sur les remparts, se trouvaient plus de cent jeunes hommes israélites, sans armes ni autre moyen de défense. Ils se mirent à attaquer l’ennemi avec des pierres seulement. Les Musulmans s’en irritèrent alors davantage. Les Français arrivèrent, ils tirèrent (sur le mellâh) de gros obus qui atteignirent les jeunes gens juifs: il ne resta parmi ceux-ci ni grand ni petit.

Le vendredi, alors que nous étions réfugiés au Sahel- Le sâhil est la partie la plus éloignée du cimetière. On y enterrait autrefois les réprouvés et les pécheurs- (au fond du cimetière), un crieur public musulman passa envoyé par le Sultan «O Israélites, disait- il, par ordre du Sultan, rendez-vous à Dâr al-Makhzan grands et petits». En entendant cette annonce, nous plaçâmes nos enfants sur nos épaules et nous nous dirigeâmes directement vers Dâr al-Makhzan.

A peine arrivés, on nous fit entrer dans de petites pièces qui se trouvaient à côté des cages à lions et à panthères. On se mit à nous lancer du pain et des figues à pleines mains. Nous étions comme des poulets qui sautent sur le grain. Nous ne cherchions que de quoi donner à nos enfants qui ne trouvaient pour se sustenter même pas une goutte d’eau. Chaque jour, on nous envoyait des subsistances. Nous ne dormions que dans les écuries des mulets du Sultan.

Les notables israélites décrivaient notre détresse dans des lettres qu’ils envoyaient (à nos coreligionnaires) dans les villes. Un jour, pendant que nous étions chez nous, nous reçûmes les secours (envoyés par les Juifs des autres villes). Les notables nous achetèrent alors de quoi nous vêtir et apaiser notre faim.

Deux mois environ s’écoulèrent (après ces événements). Dieu eut pitié de nous. Il nous rendit ma situation favorable dans laquelle nous étions avant le malheur. Veuille Dieu ne plus nous le montrer même en rêve.

1. Brunot et E. Malka, Textes judéo-arabes de Fès, publications de l’Institut des Hautes Etudes marocaines, Rabat, tome XXXIII, 1939,
2. 207-209.